1

1. Il Cantico di Frate Sole (Laudes Creaturum) – San Francesco D’Assisi

2. Contrasto (Scuola Siciliana) - Cielo d'Alcamo

3. Amor e’ uno desio che ven da core - Giacomo da Lentini

4. Lamento per la partenza del crociato - Rinaldo d'Aquino

5. Lamento d'una dona abbandonata - Rinaldo d'Aquino

6. Giacomino Pugliese - Morte, perche' m'hai fatta si' gran guerra

7. Pier della Vigna - Amore in cui disio...

8. Guido Guinizzelli - Al cor gentil...

9. Guido Guinizzelli - Lo vostro bel saluto e 'l gentil sguardo

10. Guido Cavalcanti - Voi che per li occhi mi passaste 'l core

11. Guido Cavalcanti - Era in pensier d'amore

12. Guido Cavalcanti - Perch'i' no spero di tornar giamma

13. Guido Cavalcanti - In un boschetto trova' pasturella

1. Il Cantico di Frate Sole (Laudes Creaturum) – San Francesco D’Assisi

Altissimu, onnipotente bon Signore,
Tue so' le laude, la gloria e l'honore et onne benedictione.

Ad Te solo, Altissimo, se konfano,
et nullu homo ène dignu te mentovare.

Laudato sie, mi' Signore cum tucte le Tue creature,
spetialmente messor lo frate Sole,
lo qual è iorno, et allumini noi per lui.
Et ellu è bellu e radiante cum grande splendore:
de Te, Altissimo, porta significatione.

Laudato si', mi Signore, per sora Luna e le stelle:
il celu l'ài formate clarite et pretiose et belle.

Laudato si', mi' Signore, per frate Vento
et per aere et nubilo et sereno et onne tempo,
per lo quale, a le Tue creature dài sustentamento.

Laudato si', mi Signore, per sor'Acqua.
la quale è multo utile et humile et pretiosa et casta.

Laudato si', mi Signore, per frate Focu,
per lo quale ennallumini la nocte:
ed ello è bello et iocundo et robustoso et forte.

Laudato si', mi Signore, per sora nostra matre Terra,
la quale ne sustenta et governa,
et produce diversi fructi con coloriti fior et herba.

Laudato si', mi Signore, per quelli che perdonano per lo Tuo amore
et sostengono infermitate et tribulatione.

Beati quelli ke 'l sosterranno in pace,
ka da Te, Altissimo, sirano incoronati.

Laudato si' mi Signore, per sora nostra Morte corporale,
da la quale nullu homo vivente pò skappare:
guai a quelli ke morrano ne le peccata mortali;
beati quelli ke trovarà ne le Tue sanctissime voluntati,
ka la morte secunda no 'l farrà male.

Laudate et benedicete mi Signore et rengratiate
e serviateli cum grande humilitate.

- altus, 3 > acc. altum > (kratko u prelazi u o) > alto

- omnis, omne > acc. omnem > (regresivna asimilacija) > onne > ogni

onne + omo (homo, hominis m. > omo > uomo) > onni omo > ogni uomo

- possum, posse, potui > potens, potentis > acc. potentem > potente

- bonus, 3 > acc. bonum > (kratko o daje zatv. o) bono > buono (otvoreno ‘o’ diftongira, samo u toskanskom, na jugu je bono, kao npr. u Kontrastu)

- senex, senis m. – starac > komp. seniorem > (palatalizacija n > gn + kratko e prelazi u i u toskanskom, u postonici) > signore

signore: u starom jeziku se koristilo da se iskaze veliko postovanje za Boga i za vladara

- tuus, 3 > tuo, tua

- glagol essere: sum > sono (epiteticko o na kraju); es > sei; est > e’, sumus > siamo; estist > siete; sunt > sono

so’ je ovde silabicka apokopa = sono

- laus, laudis f. > acc. laudem > lode (au prelazi u otvoreno o, kad je u naglasenom slogu)

- gloria: ucena rec, inace bi trebalo: ghioria (staroit. rec je bila ghiora, pre latinizacije; inace humanizam tezi da ponisti fonetske promene koje su se pre njega desile)

- honor, honoris m. > acc. honorem > onore (dugo “o” u honor)

- benedico, 3 – dobro govoriti o nekome, hvaliti nekoga > ital. benedire; nastalo od bene (ucena rec, kratko “e”) + dico, 3, dixi, dictum; benedictio, benedictionis f. – rec iz hriscanskog latinskog; od benedicto > benedetto, ali se cuva i prvi oblik (benedicta: blagoslovena)

- solus, 3 > acc. solum > solo

- se konfano = prilice (ital. convengono); glagol nastao od cum + facio, 3, feci, factum; postojao je u umbrijskom, danas ga zamenio convenire

- nullus, 3 – nije opstao iz neobjasnjivih razloga, kao ni nemo (zbog fonoloskih razloga), kao ni nihil; nullus se cuva u staroitalijanskom dugo; nessuno = nec + ipsum + unum (dugo u) > nessuno (i zam. i pridev); nec + unus > neuno ili niuno (samo pridev, znaci “nessuno”); opstalo je samo nulla = nista, nistavilo

- ene = e (umbrijska silabicka epiteza); est > e’

- dignus, 3 > acc. dignum > degno (kratko ‘i’ prelazi u ‘e’ u svakom polozaju u tonici)

- mentovare: od provansalskog in mente habere = imati nesto na umu > ital. menzionare; ovde znaci ‘nominare’ – imenovati (od starofranc. mentaiver, mentovoir)

- sie = konjuktiv gl. esse (danas = sia); konjuktiv u klasicnom lat. je bio = sim, sis, sit, simus, sitis, sint (dugo ‘i’); po analogiji sa konjuktivom gl. fio, fieri, factus sum (semidep. gl, cesto menja essere) koji glasi fiam, fias, fiat…fiant, doslo se do vulgarno-latinskog oblika konjuktiva: siam, sias, siat…siant

- Domine fiat – Neka bude (u Bibliji); Domine fiat voluntas tua. – Neka bude volja tvojra.

- futur I gl. fio, fieri je = fiam, fies, fiet i ostao je u poeziji uglavnom u 3. licu jednine i mnozine u obliku fia = sara’ i fiano = saranno. Cest kod Dantea, i kasnije kod Leopardija i Manconija.

- tucte = hiperkorekcija, kada autor sam daje pogresan oblik na osnovu analogije; nije ustanovljeno poreklo ovog prideva; po znacenju bi trebalo da je od totus, 3 (prvo ‘o’ je dugo, drugo kratko) > toto = sav, citav; dva ‘t’ se ne mogu objasniti; pretpostavka je da se pomesalo sa pridevom tutus, 3 – zasticen, siguran

- creatura, ae f. – stvorenje > creatura (ucena rec, vidi se po hijatu); od glagola creo, 1 – stvoriti; creaturarum – gen. pl.

- species, ei f. – gledanje, prilika (od gl. specio, 3, spexi, spectum – gledati) > acc. specialem > speziale > speciale

- messor = skracenica od meum seniorem (moj gospodar); ovde je posesivna proklitika, ide ispred imenice messor, a kod Bokaca ‘messer’

- frater, fratris m. > NOM. frater > frate – u starom jeziku znacilo ‘brat’, danas ‘fratar, monah’

- od deminutiva fratellus nastaje fratello

- Sol, Solis m. (dugo ‘o’) > il Sole (zatvoreno o)

- ille, illa, illud > acc. illum > lo (afereza = gublenje sloga ili foneme na pocetku reci); illum moze da da i > ello > egli

- eccu + illum/illam > quello/a; eccu + istum/am > questo/a; eccu + ti(bi) + istu > cotesto > codesto

- qualis, quale > acc. qualem > quale

- dies, diei m/f > acc. diem > ital. il di’ (koristi se juznije od Rima); u starom jeziku glasi il dia/la dia

- giorno je nastao od prideva diurnus = dnevni > acc. diurnum > giorno (di preslo u gi); pridev diurnus se cuva u ‘luce diurna’; ‘albergo diurno’

- allumini je od illumino, 1, pod uticajem francuskog allumer (u drugoj strofi: imamo ennalumini; gde je EN neobjasnjivo

- u lat. je postojao bonus – dobar i bonellus – zgodan, lep, prikladan; bonum je dalo buono (kratko o diftongira u otv. slogu) a bonellus (dem. od bellus, 3) > bello

- pulcher, a, um nestaje na celoj teritoriji Romanije, ne moze da se odrzi zbog spiranta H

- radiante je od radior, 1 (zraciti, sijati) > (palatalizacija) raggiare (sevati, sijati)

- grandis, e > acc. grandem > grande; magnus, 3 prestaje da postoji iz neobj. razloga vec u vulg.-lat.; odrzao se samo u nekim sintagmama: Magna Grecia = Juzna Italija, Alessandro Magno (ili: Pietro il Grande), Carlo Magno, aula magna: glavna, svecana sala; fonoloski je mogao da ostane, ali se gubi

- splendore: ucena rec, jer odrzava PL; splendor, splendoris m. (dugo ‘e’) > il splendore od glagola splendeo, 2, splendui, / > danas splendere (menja akcenat, prelazi u 3. konjugaciju i ucena je rec zbog PL)

- porta: od porto, 1; supletivni glagol fero (kratko ‘e’), ferre, tuli, latum je nestao

- significare nastao od significo, 1, a on od signum, i n. – znak; od toga imamo significatio, onis m. > ital. significato: znacenje

- soror, sororis f. > (nastala od nominativa!) > suoro > suora (kratko o diftongira u ‘uo’ u naglasenom polozaju); znacilo ‘sestra’, danas znaci ‘redovnica, casna sestra’; nekada su postojale varijante serocchia/sirocchia (sorella u toskanskom) kod Dantea i Bokaca

- luna, ae f. > luna

- stella, ae f. – obicna rec za zvezdu, nije se koristila u poeziji; u poeziji se koristila sidus, sideris n. (dugo ‘i’) od koje je danas ostala samo ucena rec siderale > zvezdani; postoji i rec grckog porekla astrum, i n. – zvezda, sazvezdnja, danas u astroloskom smislu – “Cosa ci dicono gli astri?”

- caelum, i n. > celo (otvoreno ‘e’ diftongira u otvorenom slogu) > cielo

- clarus, 3 > chiaro (inicijalne grupe sa L kao BL, PL, CL, GL, FL dozivljavaju palatalizaciju) > dve varijante imena Clara/Chiara; Sveti Franja je pomesao sa claritas, atis f. – svetlost

- pretium, ii n. > prezzo; pretiosus, 3 > prezioso – dragocen

- aer, aeris m. > l’aere (ucena rec, koristi se u poeziji) > atrakcija (privlacenje r) > l’aria (govorni jezik, zenski rod!)

- nubes, nubis f. – oblak > acc. nubem > nube – danas se koristi samo u specificnom obliku (npr. nube tossica); od nubes nastaje nubilus, 3 – oblacan; nuvola je nastao od nubilus > (iza labijalnog kons. ‘i’ prelazi u ‘o’ = arrotondamento = zaokruzivanje vokala) > nuvolo > nuvola (prelazi u zenski rod); nuvoloso = oblacan

- serenus, 3 – vedar > sereno

- tempus, temporis n. > acc. tempus > tempo (Latinski srednji rod uglavnom presao u ital. muski rod!)

- do, 1, dedi, datum > dare; reduplikacija i apofonija su se sacuvale u pass. remotu ‘diedi’

- sustento, 1 – izdrzavati, hraniti ili nekoga > danas sostentare, sostentamento

- aqua, ae f. > acqua (svako q prelazi u qc osim u reci soqquadro – metez, nered)

- multus, 3 > molto (kratko ‘u’ preslo u zatv. ‘u’); komparativ plus (dugo ‘u’), pluris > piu’; superlativ plurimus > plurimo (ucena rec) – visestruk, koristi se u pravima (omicidio plurimo – visestruko ubistvo), trebalo je da glasi ‘piuremo’; na reci piu’ se zasniva citam sistem poredjenja u ital; zamenjuje sistem sintetickog poredjenja u latinskom i nastaje analiticko poredjenje; Molto moze da bude – 1. Kolicinska zamenica (Molti mi invidiano.); 2. Pridev za kolicinu (Mangio molta carne.); 3. Kolicinski prilog (Mangio molto.).

- utilis, utile > acc. utilem > utile (dugo ‘u’ uvek opstaje); od glagola utor, 3, usus sum (dep. gl.) > usare

- humilis, humile > acc. humilem > umile (kratko ‘u’ nije preslo u o) – skroman, ponizan; od reci humus, i f. (dugo ‘u’) = zemlja, tle (ova rec je nestala zbog ‘h’); humilitas, atis f. > acc. humilitatem > umilta’ (otpada h, otpada m na kraju, sinkopa ‘i’ u sredini, koje se gubi zbog LT u intertonici, zatim nestaje TE na kraju = apokopa izazvana haplologijom)

- castus, 3 – cist, cedan > casto

- focus, foci m. > fuoco (kratko ‘o’ diftongira u otvorenom, nagl. slogu kao kod locus, loci m. > luogo, gde imamo i sonorizaciju: c >g); ignis, ignis f. – vatra (lat. rec koja je nestala); u pesmi “Contrasto” imamo juznjacku mnozinu focora (zbirna tzv. ‘kolektivna’ mnozina)

- nox, noctis f. > acc. noctem > notte (regresivna asimilacija); kod San Franceska je la nocte, jer tezi da mu oblici lice na latinizme

- iucundus, 3 > giocondo (veseo, zabavan) – prvo dugo ‘u’ nije opstalo zbog ostalih kratkih ‘u’; palatalizacija i dolazi do ‘o’ zbog ‘g’; u osnovi je iocus, i m. > gioco

- robustoso: treba robusto, ovo je pojacavanje; od robustus, 3 > robusto (latinizam); robustus je od robur, roboris n. – hrastovina, hrast > acc. roburem > ablativ robure > rovore > rovere (iza labijala ‘o’ prelazi u ‘e’ = arrotondamento); danas imamo legno di rovere i quercio od quercus, us f.; neki smatraju da je rovore nastao od akuzativa pa epiteza ali vecina smatra da je ablativ, posto imamo dva O jedan za drugi neki to smatraju disimilacijom, ali vecina misli da je to konzerviranje nenaglasenog vokala u postonici

- fortis, forte > acc. fortem > forte; fortia, ae f. > forza – nova rec; u lat. bila vis > acc. vim; abl vi – silom; ovo je defektna jednina a plular je normalan; vis virtusque – sila i moc

- grcki cubernam > guberno, 1 > governare (kratko ‘u’>o) – vladati

- mater, matris f. > acc. matrem > madre (sonorizacija; t>d; kao kod padre)

- produco, 3, produxi, productum > inf. producere > (vokalska sinkopa, konsonant + vokal + likvida = sinkope u postonici) producre > (regresivna asim.)> produrre; duco, 3, duxi, ductum je opstalo samo u slozenicama; productus > prodotto

- fructus, us m. > frutto (regr. asim.)

- flos, floris f. - cvet (sve sto radja je bilo zenskog roda u latinskom!) > florem > IL fiore (muski rod! ne zna se zbog cega); kod Giacomina Pugliesa je la fior - galicizam, u zenskom rodu kao u provansalskom; kod Svetog Franje je flori (umbrijski dijalekat!); u spanskom i francuskom je isto zenskog roda! (franc. la fleur; spanski - la flor); toskanski ne podnosi fl,pl,cl

- herba, ae f. – trava > erba

- condono, 1 je nastalo od dono,1, a danas glasi perdonare iz neobjasnjivih razloga; condono je ostala samo kao ucena rec u sintagmi ‘condono edilizio’ – gradjevinski oprostaj, davanje gradjevinske dozvole za nesto sto je bespravno izgradjeno

- sostengo = sostengono (silabicka apokopa, apokopa 3. lica); od sustineo, 2, sustinui, / - podupirati, podrzavati nekoga, drzati nesto da ne padne (sub + teneo); danas sostenere znaci ‘podnositi nesto, trpeti’

- infirmus, 3 – slab > infermo – bolestan (kratko ‘i’ >e); infermitas, atis f. > infirmitade/te > infermita’ – slabost, bolest (ucena rec; danas je zmenjuje malatia)

- tribulare – muciti se, trpeti nesto (kasnolat. glagol) > travagliare (hriscanskolat. glagol); od tribulatio, onis f. ??? > danas travaglio; tribulum, i n. – mlatilo; u osnovi je tres,tria + palium – sprava za mucenje hriscana napravljena od tri kolca > tripalium, i n. > travaglio; tripaliarae > travagliare (vokalska asinilacija) danas postoji trebbiare – vrsiti, trebbiatrice – masina vrsilica; u pesmi “Contrasto” imamo trabagliti (sonorizacija: v>b)

- beatus, 3 – blazen zbog verovanja u Hrista > beato

- pax, pacis f. > acc. pacem > pace

- KA: pod uticajem franc. i provansalskog; uzrocni veznik od quia > car (franc.)

- sirano = saranno

- corona, ae f. > corona – venac, kruna od cveca, lovora > incoronare - ovencati

- mors, mortis f. > acc. mortem > morte; od gl. morior, mori, mortuus sum > morire; morior > morio > muoio (R u ispred hijata nestaje, jer jod ne trpi R!!!)

- corpus, corporis n. > acc. corpus > corpo; pridev je corporeus, 3 > acc. corporeum > corporale ???

- nihil nestaje, menja ga nec + entem > niente; nulla opstaje samo kao zamena za niente, a ne kao broj nula = zero

- homines, hominorum m. > uomini; homo, hominis m. > omo (otv. ‘o’) > uomo

- vivo, 3, vixi, victum; particip vitto ne bi mogao da opstane, pa nastao ‘vissuto’ prema remotu vissi; particip prezenta vivens, viventis > acc. viventem > vivente; particip perfekta je od victum > vissuto (mesavina jakog i slabog perfekta)

- skappare je od ex + cappa = excappare (vulg-lat) = zgrabiti ogrtac i pobeci; cappa je od capio, 3, cepi, captum – uhvatiti; od fugio, 3, fugi, fugitum > ital. fugire; u govornom jeziku se pre koristi scappare

- guai je germanskog porekla kao i guerra koja nastaje od ‘werra’

- peccatum, i n. – greh > peccato; cesto je le peccata mortali: smrtni gresi (pod uticajem lat.)

- trovara’ je umbrijski oblik, jer AR nije preslo u ER; tropare (vugl-lat) – izrazavati se u stilskim figurama, traziti stilske figure, pa dolazi do promene znacenja i znaci ‘traziti bilo sta’ (odatle provansalski trubadur, italijanski trovatore; francuski trouver); nastao od grc. trhopos = stilska figura; tropare > trobare > trovare

- sanctus, 3 > santo

- voluntas, voluntatis f. (od volo, velle, volui) – zelja > acc. voluntatem > volontate > volonta’ (silabicka apokopa izazvana haplologijom)

- ovde farra’ – hiperkorekcija, jer treba fara’ kao futur (nije nastao od facere, pa facre); glagoli facere i dicere dozivljavaju silabicke apokope – dire, fare

- male se kao prilog odrzao, ali kao pridev je redak (osim u: mala pena – jedva; mal modo – na los nacin; mala sorte – losa sudbina); od malus, 3 – zao, los > u ital. bi glasio malo, ali nestaje i menja ga cattivo koji nastaje od captivus diavoli = zarobljen od strane djavola; captivus > cattivus > cattivo;

- gratus, 3 – zahvalan > grato; gratia, ae f. > milina, prijatnost > grazia (TI u hijatu daje TZ, kao kod stationem > stazione)

- servio, 4: sluziti > servire; nestaje hijat IO koji je bio obavezan u 4. konjugaciji

Arrotondamento: desava se posle labijala i u nenaglasenom polozaju

depost > dopo

dobere > dovere

dimando, 1 > demandare > domandare

nubilus > nuvola

robur, roboris n. > abl. Robure > rovore > rovere

Apokopa izazvana haplologijom:

voluntatem > volontate > volonta’

humilitas, humilitatis f. > humilitatem > umilta’

Sinkope u postonici:

1) konsonant + vokal + likvida (R,L): alteru > altro; asperu > aspro; insula > iscla > Ischia; producere > producre > produrre

2) posebno grupe CUL; TUL, BUL = oculum > oclu > occhio; auricula > oricla > orecchia/o; vetulum > vetlu > veclu > vecchio; spatula > spatla > spalla; nebula > nebla > nebbia

3) labijal + vokal + konsonant: comitem > comte > conte; domina > domna > donna; fabula > fabla > fiaba (atrakcija)

4) likvida + vokal + konsonant: calidu > caldo; viridem > verdo

5) vokal izmedju dve mute: rapidum > ratto; frigidum > frigdu > freddo

Sonorizacija:

loCus, i m. > luoGo

maTrem > maDre

patrem > paDre

Regresivna asimilacija

nox, noctis f. > notte

frigidum > frigdu (kratko ‘i’ u postonici otpada = sinkopa u postonici, to je vokal izmedju dve mute) > freddo

fructum > frutto

captivus > cattivo

productus > prodotto

Refleksi kratkog ‘o’ u naglasenom polozaju:

Klasicno-lat kratko ‘o’ ima 2 reflexa: 1) diftong ‘uo’ u otvorenom slogu; 2) otvoreno ‘o’

I Diftong:

1) focum > fuoco; locum > luogo; foras > fuori; bonum > buono; homines > uomini; novum > nuovo; filiolum > figliuolo

2) posle multa + likvida: probat > provo > pruova > prova

3) ispred svih vokala osim i: bovem > boe > buoe > bue (ali: boves > buoi, ostaje triftong zbog ‘i’)

II Diftonga nema

2. Contrasto (Scuola Siciliana) - Cielo d'Alcamo

«Rosa fresca aulentis[s]ima ch'apari inver' la state

le donne ti disiano, pulzell' e maritate;

tràgemi d'este focora, se t’este a bolontate;

per te non ajo abento notte e dia,

penzando pur di voi, madonna mia.»

«Se di meve trabàgliti, follia lo ti fa fare.

Lo mar potresti arompere, a venti asemenare,

l'abere d'esto secolo tut[t]o quanto asembrare

avere me non pòteri a esto monno;

avanti li cavelli m'aritonno.»

III

«Se li cavelli arton[n]iti, avanti foss'io morto,

ca'n is[s]i [sì] mi pèrdera lo solacc[i]o e 'l diporto.

Quando ci passo e véjoti, rosa fresca de l'orto,

bono conforto donimi tut[t]ore:

poniamo che s'ajunga il nostro amore.»

«Ke 'l nostro amore ajùngasi, non boglio m'atalenti:

se ci ti trova pare mo cogli altri miei parenti,

guarda non t'ar[i]golgano questi forti cor[r]enti.

Como ti seppe bona la venuta,

consiglio che ti guardi a la partuta.»

«Se i tuoi parenti trova[n]mi, e che mi pozzon fare?

una difensa mèt[t]oci di dumili' agostari:

non mi toc[c]ara pàdreto er quanto avere ha 'n Bari.

Viva lo 'mperadore, graz[i'] a Deo!

Intendi, bella, quel che ti dico eo? (1)

«Tu me no lasci vivere né sera né maitino.

Donna mi so' di pèrperi, d'auro massamotino.

Se tanto aver donàssemi quanto ha lo Saladino,

e per ajunta quant'ha lo soldano,

toc[c]are me non pòteri a la mano.»

VII

«Molte sono le femine c'hanno dura la testa,

e l'omo con parabole l'adimina e amonesta:

tanto intorno procàzzala fin ch'ell' ha in sua podesta.

femina d'omo non si può tenere:

guàrdati, bella, pur de ripentere.»

VIII

«K'eo ne [pur ri]pentésseme? davanti foss'io aucisa

ca nulla bona femina per me fosse ripresa!

[A]ersera passàstici, cor[r]enno a la distesa.

Aquìstati riposa, canzoneri:

le tue parole a me non piac[c]ion gueri.»

«Quante sono le schiantora che m'ha' mise a lo core,

e solo purpenzànnome la dia quanno vo fore!

Femina d'esto secolo tanto non amai ancore

quant'amo teve, rosa invidiata:

ben credo che mi fosti distinata.»

«Se distinata fosseti, caderia de l'altezze,

ché male messe fòrano in teve mie bellezze.

Se tut[t]o adivenìssemi, tagliàrami le trezze;

e consore m'arenno a una magione,

avanti che m'artoc[c]hi 'n la persone.»

«Se tu consore arènneti donna col viso cleri,

a lo mostero vènoci e rènnoti confleri:

per tanta prova vencerti fàralo volonteri.

Conteco stao la sera e lo maitino:

besogn'è ch'io ti tenga al mio dimino.»

XXXII

«Meo sire, poi juràstimi, eo tut[t]a quanta incenno.

Sono a la tua presenz[i]a, da voi non mi difenno.

S'eo minespreso àjoti, merzé, a voi m'arenno.

A lo letto ne gimo a la bon' ora,

ché chissa cosa n'è data in ventura.»

- rosa, ae f. > latinizam, ucena rec, inace bi kratko ‘o’ trebalo da diftongira i da bude ‘ruosa’

- fresca je od germ. frisk

- oleo, 2, olui – mirisati; ovde je hiperkorekcija; part. prez. olens, olentis > acc. olentem > olente (otv. ‘o’) > aulente; aulente lena: mirisni dah (cesta sintagma u poeziji); olere nestaje i menja ga profumare; profumo

- appareo, 2, apparui > appaio, apparire, apparvi, apparso; 1. lice prezenta – appareo > appario > appaio (u toskanskom ‘R’ nestaje kad se nadje ispred diftonga i prelazi u ‘i’, tj ‘j’ = jod); passato remoto: apparui – apparvi (spirantizacija U>V); apparso je novi particip u ital.); R ne podnosi diftong (npr. notarium > notaio: beleznik)

- aestas, aestatis f. > acc. aestatem > estate > state (dolazi do afereze: gubljenje inicijalnog vokala)

- domina (postonicna sinkopa = labijal + nenaglaseni vokal + konsonant) > domna > (regr. asim.) donna

- desidero, 1 – bio suvise dugacak gl. za poeziju, pa se stvara od de + sedeo,2,sedi, sessum > 1. lencariti, ne raditi nista; 2. sanjariti; 3. zeleti; desidia, ae f. – dokolica, besposlicarenje; disiare/disio: toskanske varijante

- pulzella od puella, ae f. (preko provansalskog); domincella je od domina, to je prov. varijanta, a donzella je toskanska

- maritus od marito, 1

- traho, 3, traxi, tractum; trahere > (‘e’ nestaje izmedju spiranta i vibranta) trahre > (RA) trarre; traxi > trassi; tractum > tratto; traho > traggo (reduplikacija jer je intervok. ‘g’ veoma nestabilno); prezent = traggoo, trai, trae, traiamo; traete, traggono (od traent)

- este je od istum (est + e; da se ne zavrsava na ‘t’ > este); istum (acc.) > esto; eccu + istum > questo

- voluntas, voluntatis f. > acc. voluntatem (apokopa izazvana haplologijom) > volonta’; u “Contrasto” je bolontate (spirantizacija, v>b)

- abento (odmor) je od adventus, us m. > toskanski: avvento

- penzando je provansalizam; pendo, 3, pependi, pensum – meriti nesto (nestao); penso, 1 – nesto pazljivo meriti (intenzivni glagol); penso, 1 je dao: 1) pesare: pazljivo promisliti, meriti reci; 2) pensare: misliti, promisljati (ucena rec zbog grupe ‘ns’); intenzivni glagoli; u Kontrastu imamo purpenzannome (pure + penso, 1); penzare – provansalska varijanta; nn – progresivna asim.

- pur je pesnicka apokopa; od pure (dugacko ‘u’) > it. pure

- madonna: od meam dominam; ovo je posesivna proklitika = postoje naglaseni posesivi (mio/a) i nenaglaseni posesivi (mo, ma) = cesto se naslanjaju ispred i iza imenice; messore – umbrijski / messere – toskanski (od meum seniorem); tek sa spanskom dominacijom, od 16. veka, dolazi izraz signore, signora (od spanskog don, donja); onorifik – pocasni naziv / apelativ – naziv za svakoga

- meve je od mihi (analogija sa tibi > teve; mihi > meve); tek u romanskim jezicima dobijamo nenaglasene licne zamenice

- follia je od franackog FOLLEM sto je u vulg-lat. znacilo ‘kozna lopta’

- mare, maris n. > il mare (muski rod!!!); u francuskom je LA MER, u spanskom LA MAR ili EL MAR

- potresti – kondicional; od possum, posse, potui - moci; possum > posso; potes > puoti > puoi; potest > puo (apokopa); possumus > possiamo (nastavak IAMO je nastao od konj. prezenta, koji u toskanskom postaje imperativ!!!); potestis > potete; possunt > possono; posse > potere (infinitiv)

- arompere je od lat. aro, 1 > ital. arare; arompere je neobican oblik

- ventus, i m. – vetar > acc. ventum > vento

- semen, semenis n. > IL seme; glagol je semino, 1 – sejati > ital. seminare

- saeculum, i n. (vek, ljudski vek; u hriscanskom-lat. znaci i ‘svet’ kao mundus, tek kasnije znaci ‘sto godina’) > secolo; secolare – svetovni; secolarizazzione – oduzimanje crkvenih poseda crkvi i pretvaranje u svetovne posede

- asembrare – sakupiti > danas u ital. se kaze adunare

- habeo, 2, habui, habitum > ital. ho, avere, ebbi, avuto; tek od 16. veka Pietro Bembo uvodi da se pise sa ‘h’; u starom jeziku je bilo ‘o’ umesto ‘ho’; habeo je aggio na jugu/ aio – druga varijanta; javlja se kao takav cak i u futuru – ameraggio (amero’); habui > hebui (vulg-lat) > ebbi (jer konsonant + U vrsi reduplikaciju); habuit > he/bu/it > he/buit > ebbe; habitum > avuto (trebalo bi ‘avito’)

- poteri (potresti, juznjacki kondic. nastao od poteras – pluskvamperfekat ind.). U starom italijanskom postoje tri tipa kondicionala: 1) juznjacki: poteri; 2) prosli, tj. (danasnji) kondicional - potrei: potere + habuit > hebui; 3) severnjacki: potria – potere + habebam > potrea > potria

- monno je od mundus, i m. (vek) – mondo (nd > nn: progresivna asimilacija)

- ab + ante > avanti; de + ab + ante > davanti

- capillus, i m. (kratko ‘a’) > acc. capillum > capello (u nenaglasenom polozaju ital ‘e’ nastalo od kratkog ‘i’, kratkog ‘e’, ili dugog ‘e’); capello je znacilo kosa i brada u starom jeziku; ova imenica se ponasala kao bello, quello (capei/capelli/capegli); a postoji i cavelli, jer su B i P nestabilnu

- aritonno ima neobjasnjivu etimologiju; verovatno od tondo, 2, totondi, tonsum – seci; talea, ae f. – sasecena grana > taleare: seci osusene grane > vulg-lat. taliare > tagliare (palatal.); u lat. postojao i scindo, 3, scisi, scisum – seci > scisione: cepanje, rascep

- pluskvamperfekat konjuktiva (PLPK) fuissem, fuisses, fuisset, fuissimus, fuistis, fuissent >>> fossi, fossi, fosse, fossimo, foste, fossero (JEDINI GLAGOL GDE OSTAJE LATINSKA PERFEKATSKA OSNOVA FUI!!!); Svi ostali glagoli uzimaju umesto perfekatske – PREZENTSKU OSNOVU (dico, 3, dixi, dictum = dixissem > dicessi; scripsissem > scrivessi)

- per + quem >>> perche’ = 1. zasto; 2. zato; perche’ je retko u starom jeziku, uvek je ut

- si’ je nastalo od sic, a cosi’ = eccu + sic (dugo ‘i’)

- perdera (od perderam) = trebalo bi perderei; perdo, 3, perdidi, perditum

- solacium, ii n. – uteha (menja znacenje jer ima mnogo reci; solazzo – zabava, provansalski oblik); solaccio govori da je toskanski prepisivac; od gl. consolor, 1, consolatus sum – utesiti > consolare; consolatio, onis f. > la consolazione; u hriscanskom lat. se isto koristi i cum + fortem > conforto: uteha u hriscanskom smislu, okrepa > confortate: utesiti nekoga; coMforto je doslo iz grckog!

- diporto: razonoda; dolazi iz provansalskog; to je zastarela rec, danas se koristi ‘spasso/svago’; Preko Normana ova rec ulazi u engleski kao sport = razonoda, zabava; deporto, 1; deportazione – otposlati nesto

- passus, us m. – korak > passare (vulg-lat) – 1. koracati; 2. proci

- vejoti – u Kontrastu; video, 2, vidi, vidum; video daje veggio u starom jeziku, jer ‘e’ u hijatu vrsi reduplikaciju i palatalizaciju; video (hijat ‘eo’) > vidio > vedio (zatv.’e’) > veggio > vedo (danas je vedo, eliminise se palatal, da se ne bi mnogo razlikovale inf. i prez. osnova); passato remoto vidi > vidi (ostala je apofonija)

- hortus, i m. > acc. hortum > orto – vrt

- dono, 1, donavi, donatum > donare

- hora, ae f. > acc. horam > ora

- pono, 3, posui, positum; ponere > ponre (sinkopa u postonici = kons. +vokal+likvida) > porre (R.AS.); pono daje pongo analogijom sa frango, 3, fregi, fractum (kao sto venio daje > vegno > vengo zbog iste analogije); positum daje posto (sinkopa ‘i’)

- ajungasi: italijanski je izbacio dva veoma bitna lat. glagola: 1) iugo, 1 = vezati, spojiti, zeniti, upregnuti nekoga > iugum, i n. > jaram, volovska sprega (u svim indoevrp. jez.) > ital. iogo – jaram; coniuge – suprug (upregnut u bracni jaram); 2) iungo, 3, iunxi, iunctum – spojiti, upregnuti nekog; ad + iungere > aggiungere; con + iungere > congiungere; danas se koristi unire – spojiti, sjediniti; > unitas, unitatis f. – jedinstvo > unita’

- volo, velle, volui > volere (nastao prema habere; habui, volui) – na papiru u lat: volo, vis, vult, volumus, vultis, volunt; a u vulg-lat. – voleo, voles, volet, voleamus, voletis, voleunt (hijat)

- talanton (grcki) – mera od 26 kg, zatim talant, talir > talentum – nekada znacilo ‘mera’, a zatim ‘anticki novac’ > talento – dar, dar od prirode; u srednjem veku preko provansalskog talento znaci 1) zeleti nesto; 2) dopadati se; preko hrisc. lat. talentum, i n. – zelja koju izaziva gospa; danas se kaze Non mi va a talento. – Nije mi po volji. zato nastaje rec talir i talenat koja je internac. rec.

- paremo – moj otac = posesi se javlja uz imenice koje oznacavaju srodnike i delove tela: vitama; coremo (mo: nenaglaseni posesiv); pater, patris m. > patrem > patre > padre (sonorizacija t > d); postoji i oblik PARE (galicizam), bez sonorizacije (slicno franc. le pere)

- guardare je od germanskog WARDON (kao i guerra od werra, guarire, guidare, guisa, sve reci sa GU); u starom jeziku: guatare

- arigolgano: od ari + colligo, 3, collegi, collectum > cogliere (glagol koji utice na stvaranje LG u glag. sistemu); A/AR/ARI su tipicna juznjacka osobina, dodaju se ispred glagola; colligo > colgo (sinkopa) ---- tako se i na doleo, 2, dolui dodaje LG metatezom; doleo > dolio > doglio (stari jezik) > dolgo (prema colgo, metatezom); collegi >>> colsi; collectum >>> colto

- curro, 3, cucurri, cursum > ital. corro, correre, corsi, corso >>> particip prezenta currens, currentis – onaj koji trci > acc. currentem > corrente (naglaseno klasicno-lat. kratko ‘u’ uglavnom prelazi u zatvoreno ‘o’); nestaju perfekti sa reduplikacijom

- parens, parentis m. – (lat.) roditelj > acc. parentem > ital. parente: rodjak

- pozzon: pesnicka apokopa (da bi smanjili broj slogova u stihu, kada se rec zavrsava na N,R,L,M, a sledeca pocinje konsonantom)

- fare je od facio, facere, feci, factum (faccio, fare, feci, fatto); prezent: facio > faccio (fo); facis > fai; facit > face > fa; faciamus (konj.) > facciamo; facetis > fate; faciunt > facciono > fanno (prema danno i stanno) = dolazi do palatalizacije sa reduplikacijom

- defensio, defensionis f. > acc. defensionem > danas difesa (u Kontastu defensa); kratko ‘e’ prelazi u ‘i’ u protonici; nastalo od glagola defendo, 3, defendi, defensum

- mitto, 3, misi, missum > metto, mettere, misi, messo

- dumili’ = duemilia; mille sg. > pl. milia > mila (nema palat.); due, dua, duoi – razni refleksi; u ital. dolazi do diferencijacije znacenja: mila znaci hiljada, a miglia: milja, mera za duzinu

- tocara = juznjacki kondicional; to je onomatopejski glagol koji menja tango, 3, tetigi, tactum – dodirnuti; od njega ostaje samo tatto – dodir i contatto – kontakt; contattare – spojiti se sa nekim

- ‘mperadore = imperatore (tipicna juznjacka sonorizacija, koja je inace odlika severa, ali ovde je tipicna jer t > d; inace vecina bezvucnih konsonanata izmedju vokala prelazi u zvucne.

- intendo, 3, intendi, intentum > intendo, intendere, intesi (ne trpi dugo ‘e’ jer se ne razlikuje sa 2. l. perfekta), inteso

- laxo, 1 – ostaviti >>> lasciare (disimilacija)

- serus, 3 (dugo ‘u’) – kasni, pozni; dies sera = sera dies = (gubi se dies) = sera (pridev postaje imenica!) – vece

- matutinus, 3 – jutarnji > acc. matutinum > mattino (haplologijom), mattina; u Kontrastu je metateza: maittino; hora matutina > mattino/a

- aurum, i n. > oro

- aggiungere = AD + iungo, 3, iunxi, iunctum > adjungere > aggiungere; u Kontastu imamo ajuna (juznjacki, ‘g’ je oslabilo u ‘j’, kao kod habeo > aggio > aio)

- soldano = sultano (od ASSOLTAN, sirijski); imamo juznjacku sonorizaciju t > d

- plus, pluris (dugo ‘u’) > piu’ – utice na novo, analiticko porednje prideva; superlativ plurimus > plurimo (ucena rec) – visestruk, koristi se u pravima (omicidio plurimo – visestruko ubistvo), trebalo je da glasi ‘piuremo’;

- durus, 3 > acc. durum > duro

- testa, ae f. – posuda od terakote, nekada pejorativno znacenje kao ‘luda, glupa glava’; danas se koristi il capo – glava, sef (metaforicko znacenje); capo je nastalo od caput, caputis n. > acc. caput > capo

- parabole (akcenat na poslednje ‘e’) – na grckom znaci ‘prica, poredjenje’; u ital. stize iz grckog preko hrisc. lat. >>> parabola: poucna prica u Bibliji >>> paravola > paraola > (sazimanje sek. diftonga) parola; odatle glagol parlare (u franc. parler, spanski – ablar); postojao glagol loquor, loci, locutus sum koji je nestao (osim: locuzione i loquace) kao i fabulare = pricati price > ital. favellare koji se nije nametnuo, ali daje favola - bajka

- parabolare > paravolare > paraolare > parolare > parlare

- verbum, i n. – rec > ‘glagol’; fabulor, 1: caskati, razgovarati > favellare: pripovedati; perdere la favella: izgubiti moc govora

- AD + domino, 1 > adiminare – svladati; dominor, 1 – vladati, upravljati > duomo ?

- ammonesta = ammonisce (od prov. amonestar); u lat. admoneo, 2, admonui, admonitum – opomenuti nekog > ammonire – opomenuti nekoga, upozoriti, prekoriti; ammonimento – opomena

- procazzala = la incalza, le da caccia (od prov. percassar = ‘procacciare’);

- cacciare je od capio, 3, cepi, captum – uhvatiti, uzeti nesto (nestao) > vulg-lat. captiare > cacciare; captivus – zarobljenik; captivus diavoli – u vlasti djavola > cattivo; cattivita’ – ropstvo

- potestas, potestatis f. > acc. potestatem > potesta’ (HAPL.); menja ga i rec ‘il potere’; podesta’ je u srednjem veku onaj koji je na celu komune; u Kontratu je akcenta na ‘e’ da bi se rimovalo sa testa; u Lamentu kod Rinalda d’Aquina je potestade; inace ova rec je bila forsirana u fasizmu jer se nastojalo vratiti pristupu istorijskim f-jama, pa se koristila umesto ‘sindaco’!!!

- teneo, 2, tenui, tentum > tenere; teneo > tenio > tegno > tengo (pod uticajem modela frango, 3, fregi, fractum); perfekat na UI dozivljava reduplikaciju, jer ital. ne trpi hijat –UI-: tenui > tenni; participi tentum > tenuto (ne: tento)

- ripentere = ital. pentirsi od paeniteo, 2, paenitui > pentire/pentirsi; penitenza – pokajanje u hrisc. smislu

- occido, 2, occidi, occisum > uccidere; u Kontrastu je aucisa i to ima 2 objasnjenja: 1) hiperkorekcija; 2) toskanska metafonija: ‘i’ kao zatvoren vokal privlaci drugi zatvoreni vokal ‘u’ pa nije occidere nego uccidere (kao kod olivo > ulivo; molino > mulino); aucidere i ancidere su hiperkorekcije; prelazak AU > AN se ne moze objasniti metafonijom

- fuisset (PLP konjuktiva) daje fosse (imperfekat konjuktiva) – jedini glagol kod koga ostaje perfekatska osnova, kod ostalih je prezentska – dicessi, scrivessim amassi

- reprehendom, 3, reprehensi, reprehensum > (H nestaje, kao i N ispred S) > riprendo, riprendere, ripresi, ripreso – 1. ponovo uzetil; 2. ukoriti nekoga

- heri (krako e, dugo i) > eri > eri (otv. e) > ieri

- distendo, 3, distendi, distentum - rastegnuti nesto

- ad + quaero, 3, quaesivi, quaesitum > acquisire – steci nesto; danas je cesce acquistare

re + pausa > riposo

- canto, 1 – pevati na sav glas (intenzivni glagol) / cano, 3, cecini, cantum – pevati; od canto, 1 nastaje cantus, us m. – pesma, a pod uticajem provansalskog - ‘canzoniere’ (knjiga stihova)

- placeo, 2, placui, placitum > piaccio, piacere, piacqui, piaciuto; placeo, places, placet, placemus, placetis, placeunt; u 1. licu jednine i mnozine i 3. licu mnozine dolazi do palatalizacije i reduplikacije jer ima hijat = placeo > placio > piaccio (e prelazi u jod, a jod vrsi redupl.); u ostalim licima nema hijata, pa nema ni reduplikacije

- gueri (galicizam) = nimalo, uopste – nestalo iz italijanskog, a u franc. je guere (akc. na 1. ‘e’); u ital. je guari – daleko

- schiantora – mnozina nastala od genitiva sg. na ORUM ili od mnozine neutruma ORS (ima u temus, tempora); ova rec potice od germ. SCLAP – prasak srca, muka >>> danas schianto: tresak, prasak, lom, nagli bol; schiantare – razbiti, iscupati

- u znacenju ‘andare’ u latinskom su bila 2 glagola: 1) vado, 3, vasi = defektni glagol, pa nastaje andare (franc. aller); 2) eo, ire, ii, itum; u poeziji = gire (gyros, grcki – krug + ire) – ici, ici u krug; on nema prezenta, ni passato remoto! postoje i ambulare – lutati; ambeo, ambire, ambii, ambitum – obilaziti; ambito, 1 (vulg-lat) – ici u krug; ne zna se tacno od kog gl. je postao i kako

- foras (kratko ‘o’ diftongira) > fuori

- femina, ae f. - zena > femmina; uxor, uxoris f. je skroz nestalo

- hanc + horam > ancora

- invidiare = In + video, 2, vidi, visum >>> invidia, ae f. – zavist, omraza

- distinata: od destino, 1

- bene je ucena rec, inace bi kratko ‘e’ trebalo da diftongira u ‘ie’ i da bude ‘biene’

- credo, 3, credidi, creditum >>> credere

- cado, 3, cecidi, casum – pasti; prelazi u 2. konjugaciju, cadere; cecidi >>> cadui > caddi (jer hijat UI izaziva reduplikaciju!!!); casum >>> caduto; caderia – kondicional; trebalo da dodje do sinkope i da bude ‘cadria’ = cadere + habebam > (dva ‘e’ iz cadere nestaju) >>> caderria; habebam > aveva > ea > ia (IA je tipican nastavak za kondicional za sve zapadno-romanske jezike); inace kondicional nastaje od inf + imperfekta habere!!!

- forano = sarebbero (kondicional!!!)

- altezza: altitia, ae f. – visina; sufiks EZZA nastao od lat. ITIA

- advenio, 4 = od AD + venio, 4 > advenio > avvenio (gl. avvenire)

- treccie – pletenice, trezze je provansalska varijanta, od grc. TRICHIA = trostruk, od nordijske reci – TRECKEN

- consore: redovnica = cum + soror, sororis > suoro > suora = cum + sore

- reddo, 3, redidi, reditum – vratiti > rendo, rendere, resi, reso (sigmatski particip); reddo >>> rendo = disimilacija *od redidi > resi; a od reditum > reso, pod uticajem glagola prendo; reddo opstaje u reci ‘reddito’: prihodak, dohodak; u Kontrastu je arenno: progresivna asimilacija, predromanska pojava; rendersi prete/suora = farsi prete/suora

- mansio, mansionis f. (tamo gde neko zanoci) > od francuskog MAISON >>> acc. mansionem > magione (N ispada pred S, a S daje geminacijom G, jer jod vrsi palatalizaciju/geminaciju); jos se koristi monastero i convento, duomo;

- mostero je sinkopa od monastero, koje je nastalo od grc. MONOS – sam, jedan >>> monastero: mesto gde neko sam boravi, samostan na hrvatskom

- convento je od cum + ventus – tamo gde se dolazi

- domus, us F. – gradska kuca >>> duomo; casa, ae f. – koliba, kuca (pejorativno znacenje)

- tango, 3, tetigi, tactum >>> m’artochi

- persona, ae f. – dolazi iz etrurskom ATERSU = maska; u latinskom mea persona= ego

- cleri – galicizam; to je od clarus, 3 > chiaro

- venio, 4, veni, ventum – venire; venio > vulg-lat. venio > vegno > vengo (prema frango) = metateza (da se ne bi puno razlikovala prezentska od inf. osnove)

- confleri –hiperkorekcija; treba confreri (cum + frater)

- probo, 1 > pruobare (tako bi trebalo) > provare (ucena rec) – konsonant + R sprecava diftongaciju *muta + likvida

- vinco, 3, vici, victum > vinco, vincere, vinsi, vinto (TOSKANSKA ANFONIJA = nema prelaska ‘i’ u ‘e’, jer je ispred NC, NG…)

- faralo = lo farei (juznjacki kondicional)

- voluntas, voluntatis f. >>> voluntarius, 3 > volontieri

- conteco = cum + te + cum (PLEONAZAM)

- sto, 1, steti (u vulg-lat stetui >>> stetti); stiamo: 1. lice mnozine je nastao prema konjuktivu; ostalo prema prezentu: sto, stas, stat, stiamo, statis, stant; particip je bio essuto, pa suto, pa zamenjen sa stato; u Perch’io non spero je ISTAR = proteticko ‘I’, proteza

- be + sonium (gotski) = biti u brizi >>> bisonium >>> bisogna > bisognare

- al mio dimino = al mio potere; domus, us F. – gradska kuca > dominus, i m. - gospodar > domino > dimino (disimilacija)

- meus > acc. meum > mei (otv e) > mieo > mio ; mnozina: mei (kratko e se prvo otvara pa diftongira) > mei > miei

- sire dolazi preko francuskog = signore

- iuro, 1 >>> giurare

- incendo, 3, incendi, incensum >>> incendere – nesto zapaliti

- praesentia, ae f. – prisustvo >>> praesento, 1 – predati, nuditi; praesens, entis – prisutan

- ego > eo (intervok g je nestabilno) > ieo > eo (u starom jeziku eo)

- defendo, 3, defendi, defensum > difendo, difendere, difesi, difeso (‘e’ u protonici prelazi u ‘i’)

- pretium, ii m. > prezzo; dispretium, ii m. > disprezzo (dis + pretium)

- merce, mercedis (dugo 2. ‘e’) f. – plata > acc. mercedem > merce’ >>> lat. mercennarius – onaj koji je dobijao platu, tj placeni vojnik; dolazi do silabicke apokope otpada finalni slog DE; u ital. imamo la dio merce’ – milost bozija

- lectus, i m. > letto – krevet, postelja (otvoreno e)

- causa, ae f. > acc. causam > cosa (umesto res, rei f.) ovo je nar rec, a causa je ucena rec i znaci – parnica

- in ventura – u buducnosti; ad ventura = avventura; od venio, 4 >>> particip futura venturu – onaj koji ce doci

TOSKANSKA ANFONIJA: (kada kratko ‘i’ ne predje u ‘e’):

1) u hijatu: via, siam > sia (OVO NIJE TOSKANSKA ANAF.)

2) ispred NC i NG: vincere; lingua (ne lengua); tingere

3) ispred SKI: mixtulat > mischia

4) ispred GN koje je nastalo od NI: Sardinia > Sardegna

5) ispred LI: familia > famiglia (nije fameglia)

TONIKA:

1) Kratko ‘u’: a) uglavnom prelazi u zatvoreno ‘o’ – crucem > croce; iugum > gioco; ubi > ove; de ubi > dove; cubitum > gomito

b) kad ostane ‘u’ to se zove FIRENTINSKA ANAFONIJA ILI ZATVARANJE: desava se u tri slucaja:

1 – ispred NG: ungere; ungula > unghia

2 – ispred NC: iuncum > giunco

3 – ispred GN: pugnum > pugno

c) kod mnogih proparoksitonih reci daje otvoreno ‘o’: umerum > omero; tunica > tonaca

SUFIKS UCLU >>> OCLU >>> OCCHIO!!! genuculum > ginocchio; peduculum > pidocchio

Intenzivni glagoli:

penso, 1 – pazljivo meriti nesto/ pendo, 3, pependi, pensum – meriti nesto

canto, 1 – pevati na sav glas/ cano, 3, cecini, cantum - pevati

3)Amor è uno desio che ven da core: INternet

Giacomo da Lentini

1. Amor è un[o] desio che ven da core
per abondanza di gran piacimento;
e li occhi in prima genera[n] l'amore
e lo core li dà nutricamento.
Ben è alcuna fiata om amatore
senza vedere so 'namoramento,
ma quell'amor che stringe con furore
da la vista de li occhi à nas[ci]mento.
Che li occhi rapresenta[n] a lo core
d'onni cosa che veden bono e rio,
com'è formata natural[e]mente;
e lo cor, che di zo è concepitore,
imagina, e piace quel desio:
e questo amore regna fra la gente

2. amor in cui disio

amor – amor, amoris m. > amorem > amore

desio =- desideo, 2, desedi

cor, cordis n. > core > cuore; core je juznjacka, a cuore – toskanska varijanta

gens, gentis f. > acc. gentem > gente; gentile: koji pripada plemenu, plemenit, 1. od istog roda, 2. od plemenitog roda > danas - ljubazan

4)Rinaldo d’Aquino – Lamento per la partenza del crociato

- iam + magis >>> giammai: nikad vise; iam daje gia; a magis > mai, jer intervok. g je slabo, otpada, kao i s na kraju

- vo’ = voglio - apokopa

- alacer, alacre > gen. alacris > acc. alacrem > alacre: efikasan, delotvoran; a od alacrus, 3 > > alacrum > alecrum > allegro (akcenat se menja sa prvog na ‘a’ na ‘e’); pod velikim uticajem francuskog iz 3 razloga: zbog pomeranja akcenta i zbog sonorizacije CR >>> GR. kao i prelazak A > E

- navis, navis f. > acc. navem > la nave

- portus, us m. > acc. portum > il porto (presla je iz 4. u 2. deklinaciju)

- collare: dici jedra – sicilijanski = alzar le vele (preko ‘colle’ – corde/fini)

- vassene = se ne va

- lassus, 3 – umoran, malaksao > acc. lassum > lasso: postaje nesto izmedju prideva i uzvika ‘jadan, jadna, avaj’

- doleo, 2, dolui > dolere; p.prezenta dolens, dolentis > dolente; doleo > dolio (e iz hijata postaje jod) > doglio (jod iz hijata vrsi palatal.); pod uticajem colligo, 3, collegi, collectum; doglio >>> dolgo (colgo) = ovo se zove metateza

- quomodo >>> como; quomodo + et >>> come

- debeo, 2, debui, debitum >>> dovere; kod ovog glagola se tezi da se sacuva konsonant iz infinitivne osnove, da se ne bi razlikovale mnofo inf. i prezentska osnova. debere >>> dovere, jer ‘e’ u protonici prelazi u ‘o’ pred labijalnim konsonantom = zaokruzivanje/arrotondamento + sonorizacija B > V debeo >>> debbo/debbio/devo; a na jugu: deggio; il debito – dug (parola dotta); debui >>> debbi (danas: dovetti ili dovei)

- contrata >>> it. contrada = a vis a vis (franc.); od regio contra (oblast preko puta) > contrata pa sonorizacija contrada

- remaneo, 2, remansi > rimango, rimanere remaneo > rimanio > rimagno (pal.) > rimango prema frango = metateza

- inganium, ii m. > inganno ???; in + ganium > ingannare

- suspirium, ii n. > sospiro; suspiro, 1 > sospirare

- pareo, 2, parui >>> paio, parere, parvi, parsum: dozivljava dosta promena; pareo > pario (e prelazi u poluk. i) > paio; perfekat parui > (spirantizacija) parvi

- sia je prema fiat (fio, fieri, factus sum)

- santus je od sancus; to je latinizam, ali pojednostavljen

- Deus, Dei m. > acc. Deum > Dieo (kratko ‘e’ diftongira – redukcija triftonga) > Dio (hijat); plural diei ali je uvek gli dei, posto se retko koristio!!!! La caduta degli dei

- virgo, virginis f. > acc. virginem > vergine (kratko i u protonici > e)

- salveo, 2, /,/ - biti zdrav > ital. salvare – spasiti; salvus, 3 – zdrav > salvo - spasen

- post > poi (ovde umesto poiche’); de post > dopo (arrotondamento)

- dipartire – odeliti, odvojiti; partior, 4, partitus sum > partio, 4 od pars, partis f. – deo

- timeo, 2, timui > temo, temere (kratko i > e) – hijat cesto nestaje u 4. i 2. konjugaciji

- dottata je cist galicizam, danas se za to koristi glagol venerare; od lat. dubitare, a preko strofranc. DOTER i provansalskog DOBTAR; ovde znaci temere

- dulcis, e > acc. dulcem > dolce; dolze je provansalizam

- re + accomandare >>> raccomandare; dolazi preko provansalskog

- crux, crucis. f. > crucem > croce

- face = fa (produzeni oblik), facio, 3, feci, factum; faccio je FO u pesnickom jeziku; a face je cesto fa od facet > silabicka sinkopa > fat > fa

- val = apokopa od ‘vale’; glagol valeo, 2, valui, valitum – biti krepak, jak, snazan > ital. valere – vredeti; od valor, valoris m. – snaga, zdravlje > ital. valore - vrednost

- 1. lice mnozine od valere je valeo > valio > vaglio > valgo (po modelu colligo)

- precor, precari, precatus sum > it. pregare; precor > priego (konsonant+R >>> dediftongacija) > prego (kao kod brevem > brieve > breve)

- peregrinor, 1 – ici u inostranstvo > it. pellegrinare (disimilacija i reduplikacija); posle sekundarnog akcenta ??? >>> pellegrino: hodocasnik; pellegrinaggio: hodocasce; u osnovi je ager, agri m. – njiva, selo, a glagol je od PER + AGER – ici negde van sela, grada, (u hrisc.) ici u hodocasce

- destruo, 3, destruxi, destructum >>> distruggo, distruggere, distrussi, distrutto; uvodi se dugo ‘i’ koje je slabo pa se pojacava GG

- TAPEINOS *grcki > tapinus > tapino

- amcitas, amicitatis f. > amicitatem > preko provansalskog amistade > amicizia’ (amista u starom jeziku znaci ‘amore, amato’)

- ardeo, 2, arsi, arsum > ital. ardo, ardere, arsi, arso (prelazi u 3. konj, menja akcenat i nema vise ‘e’)

- ncendo: AFEREZA = gubljenje fonema na pocetku reci; incendo, 3, incendi, incensum > ital. incendiare; incensio, ionis f. – pozar > nestaje ta rec, nastaje incendium, ii N. > incendio

- mano + tenere > mantenere – rukom drzati; manus, us F. > LA MANO

- tollo, 3, sustuli, sublatum (sustuli i sublatum su supletivni oblici, preuzeti od suferro, suferre, sustuli, sublatum) >>> togliere; tollo > toglio > tolgo (metateza); tolgo, togliere, tolsi, tolto

- spes, spei F. (IV deklinacija) > spem > speme (epiteticki vokal ‘e’); u Lamento kod Rinalda je spene zbog rime sa mantene; i kod Pjer dele Vinje u “Amor in cui disio” je spene (skraceno za speranza)

Metateza:

model 1 - frango, 3, fregi, fractum > fragno > frango

remaneo, 2, remansi > remanio > rimagno > rimango

model 2 - colligo, 3, collegi, collectum > colgo

doleo, 2, dolui > dolio > doglio > dolgo

5) ODO DELLE COLONNE – LAMENTO D’UNA DONNA ABBANDONATA

Al cor gentil rempaira sempre amore

come l'ausello in selva e la verdura;

ne' fe' amor anti che gentil core

ne' gentil core anti ch'amor, natura:

ch'adesso con' fu 'l sole,

si` tosto lo splendore fu lucente,

ne' fu davanti'l sole;

e prende amore in gentilezza loco

cosi` propiamente

come calore in clarita` di foco.

Foco d'amore in gentil cor s'apprende

come vertute in petra preziosa,

che da la stella valor no i discende

anti che 'l sol la faccia gentil cosa;

poi che n'ha tratto fore

per forza sua lo sol cio` che li e` vile,

stella li da` valore:

cosi` lo cor ch'e` fatto da natura

asletto, pur, gentile,

donna a guisa di stella lo 'nnamora.

Amor per tal ragion sta 'n cor gentile

per qual lo foco in cima del doplero:

splendeli al su' diletto, clar, sottile;

no li stari' altra guisa, tant'e` fero.

Cosi` prava natura

recontra amor come fa l'acqua il foco

caldo, per la freddura.

Amore in gentil cor prende rivera

per suo consimel loco

com'adamas del ferro in la miniera.

Fere lo sol lo fango tutto il giorno:

vile reman, ne` 'l sol perde calore;

dis' omo alter: "Gentil per sclatta torno";

lui semblo al fango, al sol gentil valore:

che non de' dar om fe'

che gentilezza sia for di coraggio

in degnita` d'ere'

sed a vertute non ha gentil core,

com'aigua porta raggio

e 'l ciel ritien le stelle e lo splendore.

Splende 'n la 'ntelligenzia de lo cielo

Deo creator piu` che 'n nostri occhi 'l sole:

ella intende suo fattor oltra 'l cielo,

e 'l ciel volgiando, a Lui obbedir tole;

e con' segue, al primero

del giusto deo beato compimento,

cosi` dar dovria, al vero,

la bella donna, poi che 'n gli occhi splende

del suo gentil, talento

che mai di lei obedir non si disprende.

Donna, Deo mi dira`: "Che presomisti?"

siando l'alma mia a lui davanti.

"Lo ciel passasti e 'nfin a Me venisti

e desti in vano amor Me per semblanti:

ch'a Me convien le laude

e a la regina del regname degno,

per cui cessa omne fraude".

Dir Li poro`: "Tenne d'angel  sembianza

che fosse del Tuo regno;

non me fu fallo, s'in lei posi amanza".

- Rempaira = rifugia *provansalizam i galicizam, od gl. pareo, 2, parui

- semper > sempre = atrakcija

- ausello je provansalizam; avis, avis f. = ptica > deminutiv. avicellus > acc. avicellum > aucellum > uccello (dolazi do udvajanja ‘c’ da bi ‘u’ opstalo); sekundarni diftong AU u naglasenom polozaju prelazi u ‘O’, a u nenaglasenom u ‘U’; francuski OISEAU

- lodo, 1 > laudavit > laudau > laudao’ > lodo’

- silva, ae f. > silvam > selva

- vireo, 2, virui – zeleniti se; viridis, viride > viridem > sinkopa, kratko i > e > verde

- tosto = subito (arh.); particip gl. torreo, 2, torrui, tosto = prziti, peci; ovaj gl. nestaje i od participa tosto = tvrd, nastaje glagol tostare il caffe’; avere la faccia tosta – biti bezobrazan, bezocan

- luceo, 2, luxi = sijati, blistati > ovaj gl. se izgubio; od lux, lucis f. > lucem > la luce

- locus, loci m. > locum > luogo – dolazi do sonorizacije i diftongacije

- proprius, 3 > osobit, svoj, vlastiti > propriamente

- calor, caloris m. > calorem > calore – toplota. claritas, atis f. > chiarore – svetlost

- ad + prehendo, 3, prehensi, prehensum > apprendere

- virtus, virtutis f. (u osnovi: vir, viri m.) > virtutem > apokopa haplologijom > virtu, kod Gvida Gvinicelija u Al cor gentil je vertute – tipicfno za toskanske govore; virtu’ – 1. muzevnost; 2. snaga, hrabrost, moc (magicna moc kod Gvinicelija) >>> danas znaci iskljucivo ‘vrlina’; kod Makjavelija virtu’ nije jednako fortuna vec je to individualna sposobnost pojedinca da se suprotstavi toku stvari tj fortuni; virtu morale: moralna vrlina; virtu politica: politicka sposobnost kod Makjavelija

- grcki PETRA – kamen >>> pietra, odatle Petar = covek jak kao stena; pietra, ae f.; saxum, i n. >>> sasso – kamen

- valor, valoris m. – vrednost > valorem > il valore; od glagola valeo, 2, valui, valitum – biti jak; validum – onaj koji je jak

- cio = eccu + hoc (kratko o)

- vilis, vile – nesto bezvredno, sto nema nikakvu vrednost; cosa vile; a vil prezzo – kupiti nesto jeftino; a nascita vile – bez arist. porekla

- guisa je od starofranc. guise; a guisa di = poput

- talis, tale > tale

- ratio, rationis f. > rationem > ragione

- esletto = eletto; od gl. eligo, 3, elegi, electum

- duplus > doppiero/e – dupli svecnjak; duplus > doppio *multiplikativni broj

- diletto, a – uzivanje, radost; od delecto, 1 – zabavljati, u necemu ucivati; diligo, 3, dilexi, dilectum – postovati, izabrati; mio diletto = ljubljeni, voljeni, dragan; dilettante – onaj koji nesto radi iz ljubai, amater, diletant, a suo diletto – po svojoj volji; dilettarsi

- sottile od subtile *sub + tela *dugo e

- ferus, 3 – divlji, fera, ae f. – zver >>> fiero – ponosan

- pravus, 3 – zao, opak; danas je pravo – pakostan, opak; pod uticajem spanskog u 16. veku dozivljava sonorizaciju i postaje bravo, brava, prvo su bravi bili razbojnici, pratioci velikasa,za koje nije vazio zakon, bili su losi, ali uvek spremni da stite svog gospodara > hrabri ljudi; internacionalizam

- recontrare je od priloga contra, a incontrare je od in + contra, a preko franc. rencontrer – sresti

- calidus > sinkopa caldum > caldo

- frigidus > frigidum > sinkopa frigdu > freddo. kratko i > E, regres. asimilacija

- rivera: galicizam = obala; riviere – starofranc; ripa, ae f. – obala > riva (sonorizacija)

- simile je od consimel

- adamas, adamantis f. – dijamant od grc, ADAMANTOS; u starom it. adamante

- ferrum, i n. – gvozdje > ferro

- ferio, 4, ici, ictum – udarati, pozajmio oblike od ico, 3, ici ictum koji je nestao >>> ferisco, ferire, ferii, feritum; ovde fere = perisce; pada; FERIO – hijat IO se razresava dodavanjem ISC u sredinu; l’ictus cerebrale – mozdani udar

- altus > komp. alterior > altero – koji je na visini > ohol, ponosit; alterigia – oholost

- sclatta – loza, poreklo od gotske reci SLAHTA; danas schiatta

- torno, 1 – nesto strugati > tornare; lat. tornus – dleto; strug

- similis, simile > similare > somigliare; a od semblar > sembrare; u st. jez. sembiante – izgled; semblare = paragonare, dare per semblare - porediti

- de je deve – sinkopa i apokopa

- fides, fidei f. > fidem > la fede; fe = sinkopa

- coratge *prov. > srce, hrabrost, srcanost > coraggio

- heres, heredis f. > eredita

- radius, ii m. daje razzo i raggio

- ritenere = re + teneo, 2, tenui, tentum

- intelligenza – inter + lego, 3 > intellego, 3, lexi, lectum – razabirati, razumevati; intellegentia – razum, razboritost, razumevanje; nekad znaci i narav kao u Perch’io non spero di tornar giammai > intelligenza; kratko e u protonici>i

- creator, oris m. > tvorac, stvaralac, ovde criator

- u tekstu je volgiando umesto volgendo; od volvo, 3, volvi, volutum > volgo, volgere, volsi, volto iz neobj. razloga – nesto okretati. u sloz. ostaje evolvere – razvijati se >>> evoluzione

- consequor, 3, consecutus sum > seguire

- oboedio, 4 > obbedire, ili ubbidire (sa metafonijom o > u)

- iusius, 3 – pravedan > giusto

- presomisti = che presumesti; proesumere > presumere – nesto umisliti

- siando = essendo – gerundio settentrionale

- anima je od anima, ae f. > sinkopa: anma > alma; anima je ucena rec; odatle animal, animalis m. – zivotinja, zivi stvor

- convenire = cum + venio, 4

- rex, regis m. > regem > re; regina, ae f. > regina; regno, 1 – vladati; regnum, i n. – kraljevstvo – il rgno; reame je preko franc, roi –kralj i royalme – kraljevstvo

- cessare – prekinuti; od cesso, 1 = oklevati, prestati; cedo, 3, cessi, cessum – koracati, uzmicati u boju,povlaciti se; cessare il fuoco = primirje, cedere la parola = nekome ustupiti rec; retrocedere – povlaciti se

- fraus, fraudis f. > fraudem > la frode – prevara > gl. fraudo, 1 – nekog prevariti; fraudolente – na prevaru

- ANGELOS (grc) – glasnik, onaj koji donosi neku vest’ a u hrisc = andjeo nebeski, lat angelus

- poro’ = trebalo bi porro’

- fallo, fallere, fefeli, falsum – varati; od fallo > fallare – gresiti i fallire – propasti, bankrotirati; Chi fa, falla = ko radi, gresi! falax, falacis > fallace – varljiv, lazljiv; fallo – krivica

- ch’adesso – kauzalno znacenje, ali ovde: non appena = cim

9. GUIDO CAVALCANTI – VOI CHE PER LI OCCHI MI PASSASTE ‘L CORE

8. Guido Guinizelli = Al cor gentil